LO BOCAU D’ADOR

 

Bertrand DUTHIL

 

 

I

 

Lo bocau d'Ador que hasó hèra viatges au cors deus atges tau com au cors de las modificacions istoricas, geologicas e geograficas.

 

A l'epòca glaciari, Ador que's juntava dab la mar grana au ras de Capberton ; lo nivèu de las mars qu'èra hèra mei baish e la còsta que's trobava a mantun quilomètres au davant deus lòcs on se tròba uei e aquò de tau sòrta que lo poderós brivent deu fluvi que horadè un "fjord”, qui es adara devath las aigas, entà har çò qu'apèran lo "gof” de Capberton, un abisme de 1000 a 1500 m de pregondor qui s'esvaneish arron cinquanta quilomètres dens lo gran declivi de la mar on la preséncia d'aqueste "gof” qu'a per consequéncia d'establir ua susfàcia calma, quite per cas de tempestada, ua vertadèra mar d'òli hasent un estanc hèra segur en davant de Capberton.

 

Au dusau sègle de la noste èra, segon las mapas deu Ptolemèu, lo bocau d'Ador que's tròba 1.800mètres endehens de las tèrras actuaus de cap au "gof” de Capberton.

 

Peu torn de l'an 1000, Ador que's junta dab la mar grana per un vertadèr "delta” de mantua brancas, la màger a Capberton, la mei a bisa, au partir d'Acs cap a Pòrt de Labrit au passar per Magesc e Sostons, la mei meridionau, cap a Crampa d'Amor. A l'Edat Mejana, lo bocau que's unic e que's troba a Capberton.

 

De cap a mila tres cent dètz, hòrtas tempestadas, un vertadèr cataclisme, en esbaratant tot lo sud-oèst, provoquèn un ensablament deu bocau de Capberton. Ador lavetz que s'arroncè de cap a bisa sus ua largor de mei de quate cents mètres, en darrigar tot au son passatge, embevent lo lac d'Òssagòrra e los autes estanhs, en préner la subervèrse deu lac de Sostons dinc au Plec hèit Bocau Vielh ; un desboc qu'èra demorat davant Capberton, mes pr'amor de la barra qui s'avèva hèita, qu'èra impracticable peus vaishèths de long cors.

 

En 1152, Alienor, hilha deu duc d'Aquitània, repudiada peu avenider rei de França Loís VII, esposa Enric Plantagenet qui vaderà hèra viste lo rei d'Anglatèrra Enric II.

 

Qu'es un esglàs politic entà França capeciana qui deu har cap a ua guèrra de tres sègles deus quaus lo darrèr deisharà lo nom de "Guèrra de cent ans”. Qu'es, au contra, ua tempora de prosperitat entaus aquitans e ua èra de navigatge intense sus Ador. Los anglés que seràn botats hòra de França peu rei Carles VII en 1453, totun los ligams comerciaus dab Anglatèrra que son mantienuts peu tractat de Picquigny deu 29 agost 1475 qui arrèsta definitivament l'estat de guèrra e institueish ua amistat franco-anglesa.

 

Mes lo navigatge sus Ador que's tumarà a hèra dificultats, pr'amor lo trajècte de Pòrt de Labrit dinc a Baiona, trenta e cinc quilomètres, qu'es ambrec : Ador que s'a obèrt un passatge dens lo sable ; los trebucs de hons que's mautan e que's hèn imprevisibles ; que i a hèra arretòrtas aqueras tanben cambiadissas. Pòrt de Labrit, Capberton e Baiona pateishen la concurréncia de Bordèu de qui lo pòrt non sofreish pas deus medishs maus.

 

A despieit de las protèstas deus landés, los baionés intrigan hèra prèp de l'administracion reiau. Dejà, lo rei Loís XI que'us autrejan un dret de taxa sus las mercaderias entrant dens los pòrts de Sent Jan de Lutz, Capberton e Pòrt de Labrit.

 

Los landés replican en instituir, tà lo lor profieit, drets de peatge e de pilotatge sus Ador maritime. D'ara enlà, las relacions que van hèra de tirant enter baionés e landés.

 

En 1562, Carles IX comanda de recercar la solucion entà balhar au fluvi un bocau a Baiona e que començan de cavar un agau long de 1.800 m de cap a la mar grana. Lo rei que vien visitar Baiona dab la soa cort en tot desbrombar de pagar las còstas d'aubergatge, aquò de que los baionés que's bromban enqüèra arron quate sègles. Dejà los ediles baionés profieitan d'aqueth desbromb entà establir navèras taxas a carga de la populacion.

 

 

 

II

 

 

Lo ueit de heurèr 1571, lo rei nomenta Loís de Foish, arquitècte-engenhaire, entà miar las òbras. Que'u hè aubrir un crèdit sus la corona egau a la soma de la soa estima. Lavetz, qu'avançan lo cavament de l'agau capvath las tucas de sable e, au Torçoat, sus lòc on Ador s'arrevira a l'escaire cap a bisa tà seguir lo son cors secular, que construseishen ua paishèra entà destornar aqueth cors dret cap a sococ e la mar grana dens l'agau qui'u an preparat. Lo bastiment de la paishèra que's hè devath lo reine d'Enric III.

 

Que començan per en-honsar tres arrègas cadua de 75 arbes escairats e herrats, aquò sus ua longor de tres cents mètres haut o baish, aquò completat per ua solida murralha de pèira. L'espessor d'aqueth obratge que serà de setanta e cinc mètres.

 

A Baiona, los ediles pretextan deu còst de las òbras tà apesantir la carga fiscau qui pesa totun suus poblants en har la colpa aus landés d'aqueth còst. Aquò qu'endeuta enqüèra mei las relacions enter baionés e ribarencs d'Ador maritime, quan aqueras acusacions de qui lo fondament es en realitat d'òrdi simplament politic son shens nada causa d'un còp que las òbras son pagadas peu Tesaur reiau.

 

Har dens l'aiga ua paishèra tant importanta dens aquera epòca qu'ei d'ara endavant un esplèit. Mes que caló tanben acarà's aus actes d'oposicion deus landés, injustament acusats, qui's vedón constrenhuts de temptar l'impossible tà méter fin a las òbras pr'amor lo fluvi constituiva entad eths, desempuish hèra sègles, un element vitau, lo lor mejan de subsisténcia, la hont de la lor existéncia, lo lor encastre acostumèr.

 

Qu'es ua violenta tempestada qui va tot arreglar. Dempuish seteme 1578, plujas diluvianas que s'abaten sus tota l'arribèra d'Ador. Chic a chic, tots los afluents en-hlan tau com lo fluvi eth medish. Lèu, las hautas vaths que son adaigadas, tau com las de l'Arribèra Baisha (Eshez, Arròs, Boès) d'Armanhac e Vic Bilh (Bergons, Saget, Léez) ; segueishen las vaths de Marsan, Tursan e Shalòssa (Giolé, Bahus, Gabas, Bas, Midor, Dosa e Midosa, Lots, los dus Luy, - de França e de Bearn -) ; enfin, las vaths deus Gaves de Pau e d'Auloron, de Bidosa e Niva.

 

L'aigat ganha Baiona on lo nivèu de l'aiga puja de mei en mei. La populacion que s'esvarja e comença d'acusar lo Loís de Foish tau com la paishèra de Torçoat qui supausa har empach a l'escorrement de las aigas. Qu'es d'aulhors drin vertadèr : l'arquitècte-engenhaire que hè activar la barradura deu fluvi entà provocar ua pujada de las aigas ; de mei, que hè horadar rapidament dus caneròts dens lo boçon de sable ; enfin, que jòga dab las òras de mareja. Vertat que la mareja au pè de la paishèra, situada just a 35 km de Pòrt de Labrit, arriba haut o baish sheis òras mei tard qu'au pè de çò que damora deu boçon de duna.

 

De cap au 23 d'octobre, la ploja que dobla de violéncia sus Bascoat, çò qui provòca ua considerabla aumentacion de l'aigada de Niva qui èra dejà hèra gròssa e inondava. Baiona patit aqueth navèth assaut dab esvarjada.

 

Lo nivèu d'Ador que puja enqüèra mei e l'aigada comença de s'infiltrar dens los caneròts deu boçon de sable horadats de nau, mentre que la mareja qu'es quasi baisha. Lo 25 d'octobre, hèra viste, lo sable qu'es emportat de mei en mei grandament e de mei en mei rapidament de tau sòrta que hòrt lèu lo boçon despareish e qu'Ador ganha lo son navèth lheit de cap a la mar grana per lo son navèth BOCAU.

 

Aqueth present de Loís de Foish aus baionés que's revelarà chic emposoat pr'amor qu'i avó formacion d'un sablar, vertadèr trebuc de hons au travèrs deu bocau : la barra d'Ador. Pendent 400 ans, que caló har paisheratges continús e dragar lo pas a contunhar.

En tot escàs, son los estatjants de Capberton, Ondras, Pòrt de Labrit e Messanha qui averàn mei perdut. Qu'an perdut lo fluvi qui los hasèva víver ; lo son lheit qu'ei damorat hèra temps dab aiga mes aquera aiga non pas renovelada non balhava pas la possibilitat d'aver un pòrt. Mei arron, fauta de brivent, lo lheit deu fluvi que desapareishó sonque quauques estanhs, l'estuari de Messanha que s'ensablè e Pòrt de Labrit que's hasó Bocau Vielh.

 

 

RODOLF NOUQUERET

lo daré craber landeus de Brassempouy

 

Francis LABARTHE

 

 

(Dans la graphie de l’auteur)

 

Rodolf Nouqueret es vadut lo vint sheis Décème mila ueit cent seishanta é onze à Nassiet. Que’s estat lo daré due longa perlongade de crabès viènude deu Vath d’Aussau que s’era pausada en Shalossa.

 

Qu’avè un tropeth d’ue seishantana de crabes aprigadas d’un marro aus corns impausants.

 

Tot an après Pascas qu’an los crabots èrent venuts, lo pair craber partiba a pè à Paris en cap deu tropeth dap lo son fideu can labrit. Per étapas de vint à vint-cinc quilomètras per jorn en un més que hase los set cent vint quilomètras qui o miavent au Capduth. Un gran paraploya blu que l’aprigabe de la ploya é do so ! Tot lo long do camin lo crabé hasé pache l’erba den las arrelhas é los béquios de ségas dos pleishs. S’estancave den las bordas on éra plan recebut en escambia de quauques hromatges.

 

Aquèra tradicion deus crabers pirènencs pojan à Paris vène leit é hromatges diretemen a començat après la guerra de 1870 é a durat enta las annades trenta. Un quarentenat de tropeths envadiden las arrues parisianas. A l’aubeta lo cant deus crabers s’entené en las arrues adomides. « Qu’in vo leit de crabe ? Qu’in bo ? Qu’in bo ? »

 

Hort rica en vitaminas é sau minéraus, la leit de crabe ère recercade entaus mainatges petitons e enta las persones atjades malaudas o fatigades. Lo diu Zeus de l’Antiquitat e estat neurit de leit de la crabe Amaltée. En recompense que’s estada immortalisade e transformade en estela. Un corn de la crabe o recevut lo pode de’s pléar de tot so que volé. Que’s estat lo « Corn d’abonde » - la Corne d’Abondance.

 

Los crabers aven ua clientela fidèla dap las gojas é cosinèras deus grans ostaus de mestes. Lo craber tirabe la leit de las bestis sus place den l’arrua. La soa rusa qu’èra de tièna lo solhat luenh de las popas enta ha hort de grame. A dus sos la bola deleit cauta, n’ère pas cara e los mainatges en volen ua segonda. Lo sé, lo craber finiba de molhar las crabes é hasé petits hromatges que vené shens pena en seguin.

 

Los entorns de las fortifications, parisianas dachades à l’abandon en aquèra época, èren un bon é gratuit peisheder, los caps de pan jetats per los goyatots é la cola de las afichas que las crabes aimaven arrigar, arpastabe largemen lo tropeth.

 

Aquère activitat qu’èra interessenta é qu’estimaven avan la grana guerra qu’un tropeth e raporteve en un mes sheis mila livras do moment.

 

Un jorn noste crabé partin enta Paris, s’arresta à Dacs e au jardin public e ven leit é hromatges au monde qui vienen trempar den la henga. Los ahars es hen plan , que’hase la sason. Tot an qui torne, dinca un atge plan avançat.

 

Lo tropeth venut, ue retirada meritada … mé shens cobérta sociau la miat à quatre vint tretze ans shens se privar de pintons de vin blanc en rolan cigaretas.

 

Aquère istoria que’s estade contade per lo Doctor Carrere vétérinari à Amor, membre de la Societat de Borda qui sa quitat qu’a dija quauques temps.

 

E adara ue petite « peguese » du pair de Doctor.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LO PATER DO CRABER

 

 

 

Do temps on los curès hasen lo catechisme,

Los mainadots saben lo Pater, lo Crédo.

Mes adare, praubots, dap lo naveth régime,

Aprène tot aco ! … No que haré do.

Lo hilh do nos craber qu’ère desentenut.

Ne sabé pas jamei chens faute lo Pater.

E com ère tamben tan hardit que testut

Que disé « da nobis » en place de « noster ».

Qu’an legé lo latin, hort mau qu’o comprené

« Voluntas tua sicut » enta dèt qu’ère un crime

E lo curé banit, biste qu’o reprené

Chens sabe s’at credé, o se hasé per frime.

Ne podé pas dura, é lo prauve curé

Hastigat d’enseigna, d’arribar a darré

S’en ana un jorn troba lo pair craber

Ta diser « lo ton hilh qu’es un gran bau-arré ».

Lo craber drin susprès, reflechi un moment

Préga mossu curé de torna den vint jorns

« Lo megn hilh que saura so diso polimen

Recita lo Pater com diso lo bonjor”.

E tot jorn, a la cort, qué mia lo son mainatge

Aqui que batia las crabs dap un nom

E en las apèra dap patience è coratge

Lo hilhot qu’apreno atau e a daron.

Qu’o haso estaca las crabes en seguin

La permère « Pater » la seconde « Noster »

La trésau « In coelis » é atau en latin

Dinca lo daré mot do célèbre « Pater ».

Au cap de quinze jorns que sabo la prière

Arré que n’apèra las crabes dap un nom

E tostem en seguin é dequère manière

Que disé tots los mots shens faute ni éro.

E lo dimenge totun, la misse un cop fenide

Lo Pater face au monde que calo recitar

E lo hilh do crabé dap la mine enlusida

 

 

Designat pro curé, cap bachat que’s presenta.

Que diso plan «Pater » mé « Noster » desbromba

Aban de debita shens faute, tot lo resta

Lo curé, l’oelh lusen, bista qu’o reprocha

Mé lo craberot qu’a reponse preste.

« Sé ne’i pas dit « Noster » diso, la buts émude

Cap lhebat é bitec, face au puple de Diu

Que pramon lon papà ger sé que la benude

E dap aquet aha que m’a copat lo hiu ! »

 

ESTIU

De Paul Charuel (birat en gascoun)

 

Elyane COLLET

 

 

(Dans la graphie de l’auteur)

 

Y a arrey de mé bét

Qu’un bét matin d’estiu

Quén es decudam dap un céu tout blu

Tintat de rouye oun parech entre lous arrays

Lou lhebat dou sou ?

 

 

Debat un sourelh esmiraglan

Com un libi d’imadye

Oun arrey n’es pas dus cops parélh

Tout semble un miragle.

 

 

Pertout n’es que gauyou

E tout d’un cop, lou nos co

Es pley de bonur

Chèts sabe trop perque.

 

 

Proche de l’arriu qui court,

Lou parac arreguinne

Debat un pé de mirtilhé

Qu’a troubat l’amou.

Sourtide dou soun terré

Ount a passat l’ibérn

Le marmote en pley ért

Semble arrebisclade

E debat l’oulibié plasén

Qu’aymabe tan mistral

Qu’enténen le cigale

Canta aper l’arroumits

 

 

 

O bét estiu, aus andyous serim

Si le tou bére sasoun

Durabe tistém !

Tabey que doumandam

Quau es aquet gran mistéri

Perque sus aquere térre

Y a … quoate sasouns ,

 

MATIN D’ESTIU

 

Ginette DUTERTRE

 

 

 

 

 

 

Qu’espii a la fenestra la noeit qui s’en va, tot doç …

 

Ua barra de blu que s’anima a l’òrizont

 

E bethlèu que s’aluca com un hoec de colors

 

Per darrigar lo so au caroalh deu son horn.

 

 

 

Que cau me diser perque aqueth paisatge estrantge

 

A la punta deu jorn, en lo ceu esplandit,

 

S’anega de mauve, qui s’tinta adara d’irantge

 

Dab plapadas de roi, viu o cremesit.

 

 

 

E vira en cambian, un tableu somptuos,

 

Ua mar calma, dab infinits rivatges,

 

Ua aiga d’or, islas, archipels ròcalhos

 

E human los volcans en boquets de nuatge

 

 

 

Vision d’enfer, o melheu de paradis,

 

Imatges de rève pr’éus oeilhs bien deshudats !

 

Mès que s’en van déjà, l’espectacle fenit,

 

Lo cèu s’en torna blu, lo só qu’es arrivat.

 

 

 

Ua lutz tota nueva banha un matin navèth.

 

Las perlas de l’arrós que lusishan au sendòt.

 

                   L’abelha que parla a la flor, a l’espaci l’ausèth

 

E lo jorn qui comença qu’a la calor d’un pòt.

 

 

EN SOUVENIR DE LE LOUISE D’ESCALERES

 

Marcel SARRAUTE

 

 

(Dans la graphie de l’auteur)

 

 

 

Au capitol d’estiù de 2011, qu’a tout juste un an, LOUISE, que s’abés parlat de leus coulous de le vita, chens pensa que ne t’y tourneris pas. Que baù tourna dise ço qui sabé heyt tan de playsi.

 

Leus coulous de le palete dou pintre parlen : ço que bolen dise !

 

Lou rouge : orgulh de leu légioun d’aunou, l’humilitat de le croutz rouge, com lou sang qui pulhe à leus machères.

 

Rouge : com l’interdit de passa aus houecs rouges, rouge de le séducçioun, lou rouge naturàu ; üe arrose rouge àu corsadye, lou rouge qui hey sàuta com le cape dou toréador.

 

Le délicateuse dou paparoc, lou charmi dou rouge-golis, lou calmi dou pesh rouge, més tabey lou déliçi de leu tomate é de leu poume rouge. Lou rouge qu’es lou coumencement dou journ é le cadude dou sé sus leu terre é leu ma : lou pintre sen serbish per leu sou force é soun couratge.

 

 

Lou jàune : lou tint cirous dous mourèns, jàune qui balhe muchante figure, lou jàune de le pelhe bielhide.

 

Lou malhot jàune dou qui arribe lou permé ; cartoun jàune balhat per l’arbitre àu jòc de leu bechugue.

 

Leu coulou de l’or dou sou, leu nature rén leus sous lettres de noblesse dab leus premères flous : leus primabères, lous mimosas luminous é perhumats, lou jàune dous caps dous

 

hroumens. Lou jàune es leu lutz càute qui balhe repàus é douçou de bibe.

 

 

Lou bert : es leu coulou de l’espèr, lou houec bert per ana en d’àutes camins, lou bert dous parpalhouns per boula en toute libertat, leu coulou dou printéms, bert de le sébe qui pulhe é balhe bite à l’arbre.

Lou bert apesén, arrebiscant simbèu dou calmi é patz, sérénitat dou pintre.

 

 

Negue-é-Blanc : piouns dou jòc damier, loui clapié dou pianon, leu craie blanque per escribe àu tablèu ; un nuatge de leyt per tinta lou café negue.

Negue imatye de leu prabetat é de leu bielheusse, negue pous bestiments dous religious. Negue com le pelhe dou jutge é ço de l’aboucat, negue de l’arbitre dous jòcs, mès adare prou dò qu’es bestichen dap élégance …

 

 

Coulou Blanque : lutz de chastetat qui exprime leu glori de séntetat, blanc qui pare d’inoucence é de puretat le raube lounque de leu maridade. Blanc qui hey reba lou mounde com üe patge blanque, üe nueyt blanque passade, leu puretat dou lis, lou perhum d’üe arrose blanque, leu béutat de l’arom.

 

 

Leu coulou blu : leu coulou preferade dous omis, blu dous casques blus de l’ « Onu », blu de leu banière estelade de l’Europe.

Lou blu dous pantalouns gin, bestiment de leu Classe Sociau, lous blus dou trubalh. Blu de Françi … anam lous blus … l’estenude dou cèu é de leu ma. Lou blu dous miosotis moudestes é fragiles, blu dous maïnadyes de Marie. Blu dou cèu, blu de l’espér é bonhur, même se le bite n’es pas toustem arrose.

 

È aques mes de hauré, a le noste gran susprese, que s’as dachat cade à touts, LOUISE.

 

EXPRESSIONS E DISEDEIRS

 

Amadèu BARIS

 

 

Qu’emplegam sovent, a tot viracodet, expressions, disedeirs, pas tostemps avisadament d’aulhors, dens los nostes devís.

Mes, en coneishem l’origina, la soca ?

 

Que vau ensajar ací uei, modèstament, d’ac esclarir, tà quauques uns deus mei emplegats.

 

 

Ua auhèrta, ua promessa de gascon

 

Qu’ac savetz, qu’ei ua promessa chic seriosa, la quau a chic d’escadença d’estar tenguda.

 

Los politicas nostes que son los rèis de las promessas de gascon ; adonc portant, la gent que son hòrt numeró tà créder çò qui dísen ! Passam !

 

Aquera expression que vien deu segle XVI^au, a ua epòca on, dempuish longtemps, los poblants de la Gasconha qu’èran reputats har de suberbons e coratjós sordats.

 

Qu’ei dilhèu pr’amor d’aqueras qualitats reconeishudas, mes tanben tròp sovent vantadas e exageradas per los gascons eths medish, qu’aquestes èran considerats com hablaires, bèths parlaires, mensongèrs, gens qui contavan un chic n’importe que e aus quaus non podèn pas verdarèrament hida’s.

 

Un aute exemple qui justifica aqueths defauts dont son cargats aqueths praubes Gascons qu’ei citat per Veronique Larcade dens son « Les cadets de Gascogne (2005) ». Qu’evòca en efèit aqueth regiment qui servii devath Lois XIII, compausat, que citi :

« de gens praubes qui an emigrat a Paris tà s’enriquir. Per grandor, que refusavan de reconeisher la lor misèra e que cercavan de har créder que valèvan miélher que çò qui èran vertadèrament ».

Qu’ei d’aquera reputacion que l’expression ei vaduda, com tanben la locucion « parlar en gascon » qui poderé s’arrevirar per « contar cracas » e lo mot « gasconada » o « fanfaronada ».

 

 

 

A la Saint Glinglin

 

 

 

Aquò que vòu díser a ua data ipotetica, dens hòrt de temps, quitament jamei.

 

E coneishetz vos autes quauqu’un qui seré prenomat Glinglin ? Avetz-vos vist aqueth Sant suu vòste calendari ? Aqueth ne i ei pas, solide. Urosament taus navèths vaduts qui poderen estar afaitats d’un tau prenom !

 

Aqueth famós « Glinglin » qu’ei tirat de « glinguer », ua fòrma de parlar deu parçan de Metz qui vòu díser : « sonner, résonner », era medish tirada deu « klingen » germaninca.

 

Donc, prepausar de pagar a la « Saint Glinglin » qu’ei prepausar au desentenut qui ne coneish pas lo calendari e qui non sab pas que Glinglin n’ei pas jamei estat beatificat de pagar a ua trangada de campana, shens précisar la data, çò qui pòt amiar hòrt luenh dens lo temps.

 

Que’s dit tanben : « pagar a la Sant Mentrufi », un aute Sant qui non trobaratz pas suu calendari.

 

Mes que’s conta ua istuèra on lo qui avè prometut de pagar a la « Sant Mentrufi » estó plan ganhat. En efèit, lo son crededor que l’anó véder, lo jorn de Totsants (Marteror) e que’u disó :

 

- Vedes aquiu, suu calendari, qu’ei mercat : « Toussaint », çò qui vòu díser : « Tots los Sants », adonc tanben lo ton « Sant Mentrufi » !

 

E pagar que’u caló !