Academia Gascona de Baiona-Ador
LO JUTJAT DE DIU
Bertrand DUTHIL
Dens la maison de « Pelha de lin », lo praube Pascalon qu'èra mort. Qu'avèva viscut hèra temps dab mau de rènha, mau de camas, mau de pès, maus de mans, mau de cap, mes totun shens mau de dents pr'amor que l'as avèva totas perdudas chic de temps arron s'aver maridat dab la Josefina qui l'avèva deishat veudo desempuish vint e cinc ans.
Aus aunors deu defunt, dens la gleisòta de Lagastèth, un barri d'Aurici, qu'i avèva monde. Tots qu'entenón lo predic deu son nebot, caperan a Sopròssa, vienut especiaument entà miar lo Pascalon a la soa tomba. Arron, que seguin la familha ent'anar au cementèri e aquí, qu'arroncèn punhadas de sabla e quauquas gotas d'aiga senhada sus lo tahuc. Puish, cadun que se'n tornè de cap a soa casa.
Suu pic de se'n tornar, la hilha deu Pascalon, Constança, que ditz au son hrai Joan : « Dissabte de la setmana qui vien, que tornarèi de cap a « Pelha de lin » entà har lo partatge deu tinèu. Que vieneréi dab lo menh uishèr e tu que't pòdes har assistir per un òmi de lei ».
Desempuish hèra temps, lo Pascalon qu'èra meitadèr a « Pelha de Lin » e lo son hilh Joan que l'ajudava. Totun quauquas annadas i a, e pr'amor lo Pascalon qu'èra vielh e infirme, lo mèste qu'avèva decidit de har de Joan lo son meitader. Lo cambiament que s'èra hèit shens trebucs puishque los boeus, los apèrs, los bròs, los carris qu'èran deu mèste.
Constança que se n'èra anada de la maison de familha quan s'èra maridada a Sopròssa dab un agricultor proprietari deu son bordalatge. Qu'èra hòrt lèu caduda veuda pr'amor d'un accident d'automobile deu son òmi e shens mainadges, mes qu'avèva eretat ua fortuna de non pas negligir.
Lo tinèu qui calèva partatjar dab la sòr n'èra pas hèit sonque de brigalhas : dus maishants lheits, un vieilh cabinet, ua taula e tres cadeiras usadas, la mieitat de sept garias (l'auta mietat qu'èra deu mèste), un hasan, lo can, quauqua vaishèra desparelhada e esbrecada, petits dequeròs shens valor : fotografias, ua tor Eiffel, un armanac de l'annada deu darrèr gran aigat d'Ador, ua cascanta crotz dab lo Jesùs e un petit aiga-senhader, autes salopèrs.
Totun, lo dissabte, la Constança qu'arriba dab la soa automobila beroi lusenta davant la maison de « Pelha de Lin ». Qu'es hèra plan apelhada, dab beròjas colors, maquilhada com entà ua nòça. Lo Joan que's hè endavant, pas briga rasat, ua camisa pipauta e culòtas destalhadas sostiengudas per bretèlas.
La Constança qu'entra dens la maison en nasitortejar. Que se'n va visitar las bòrdas, la poralhèra ; que torna dens la casa entà visitar totas las crampas. Puish que ditz au son hrai : « qu'ei tot vist e que sabi ço qu'es la mia part ».
Dens aqueth parat, qu'arriban l'uishèr de la Constança e l'avoat deu Joan, cadun dens la soa automobila.
E la pleitejada que comença :
Constança : Que i a dus boeus ; qu'en voli un !
Joan : Aquò n'es pas possible : que son deu mèste.
L'uishèr : Solide ! Lo qui es deu mèste non se partatja pas.
Constança : Que voli un bròs e un carri.
L'uishèr : Aquò, qu'es la medisha causa : que son deu mèste.
Constança : Que voli ua araire e ua dalhadera.
L'uishèr : Que son deu mèste.
Constança : Que i a sept garias e un hasan ; que voli quate garias.
Joan : Las garias que's partatjan en purmèr dab lo mèste lo dia de la Sent Martin. Non sabem pas enqûèra ço qui's partatjarà aqueth dia : benlhèu mei, benlhèu mens. Que't prometi la mitat de la mia part entàu dia de la Sent Martin.
L'avoat : Tot aquò qu'es pura vertat e Dauna Constança que pòt comptar sus la bona hé deu Joan.
Constança : Çò qu'es lo tinèu que som vienuts entà partatjar ?
L'avoat : Lo can, quauqua vaishèra desparelhada e esbrecada, petits dequeròs shens valor : fotografias, ua tor Eiffel, un armanac de l'annada deu darrèr gran aigat d'Ador, ua cascanta crotz dab lo Jesùs e un petit aiga-senhader, quauques autes salopèrs.
Constança : Ah ! Mossur Joan ! Mèstes ! Non soi pas vienuda a « Pelha de Lin » entà me'n tornar shens arrèn. Que deishi lo can pr'amor que'm vòu nhacar e que m'emporti tot çò de mei.
Qu'es podèva pensar que la pleitajada qu'èra acabada. Mes qu'arribè ua causa extraordinària. Lo Joan, dens un bromb de tendressa de cap a la soa prauba mamà morta desempuish vint e cinq ans, que ditz : « Que voli la crotz dab lo Jesùs e lo petit aiga-senhader ». La Constança, lavetz, n'a pas mei sonque ua idea dens lo cap : ahumar lo son hrair. Que ditz : « Qu'as tot adobat entà vueitar lo tinèu au punt que non i avore pas arrèn entà jo. Aquera crotz, non l'averàs pas ! »
Lo joan que pleiteja : « Oh ! Constança ! Aquera crotz, qu'es lo sol bromb de la nosta prauba mamà ». La Constança que contunha lo son maishantèr : « La mamà ? Oh ! La mamà, qu'èra la nosta mair a tots dus. N'as pas mei drets que jo sus aquera crotz ! »
Mes lo Joan que la vòu tanben aquera crotz e qu'argumenta en díser : « Quan èra viva, la mamà quem'avèva assolidat qu'aquèra crotz seré mia un dia ». « Aquò que te l'as engibanat, ce ditz la Constança. Non se pòt pas créder. Que pensatz d'aquò Mossurs los òmis de lei ? »
L'avoat pleiteja que, dens un tau parat, que cau demandar un jurament, ço que confirma l'uishèr. Lavetz, l'avoat e l'uishèr demandan au Joan de sermentar que la soa mair la avèva prometut aquera crotz. Lo Joan que lhèva la man. Los òmis de lei confirman que la crotz es de Joan.
La Constança, hòla de malícia, que truca lo son hrai suu cap dab aquera crotz qui s'esbrigalha en mila tròç e que ditz : « Que'n as mentit ! Lo Bon Diu que t'a castigat ! ». Lo praube Joan, la sang que'u pisha deu cap ; que crida pr'amor que sofreish.
La Constança que sort de casa en cridar maishantèrs en tanben en córrer shens véder lo can atirat peus piulets deu son mèste. Que trebuca sus aquera bestia e que cad en se copar lo cap suu bòrd deu putz. Los òmis de lei que disón : « La Constança qu'es mòrta pr'amor deu jutjat de Diu ».
Pèir RECTORAN ( 1880-1952 )
Premier secrétaire perpétuel de
l'Académie Gasconne de 1926
Carlito OYARZUN